Ба ҳар навишта ва гуфтаҳои журналистон, блогнависон ва ровиён шакок бошед ва зери шубҳа қарор диҳед. Агар ба сарлавҳаҳои машкук, унвонҳои аз ҳад зиёд боварибахш ва ё боварнокарданӣ, ки ба рост буданашон шубҳа доред, вохӯрдед, пас эътимод накунед.

Ҳамеша ҳисобҳои риёзӣ, ҳолномаи коршиносон (баъзан одамҳои тасодуфӣ метавонанд коршинос шаванд), дақиқии нақли қавлҳоро тафтиш кунед, зеро дар ин масъалаҳо доимо мушкилот вуҷуд дорад. Аз ҳама роҳи осон пайванди (линки) манбаъи аввал ё худ сарчашмаро дунбол кунед ва ҳамаро дар он ҷо мӯшикофона биёмӯзед.

Агар ба манбаи аввал пайванд (линк) дода нашудааст ("... агентии Reuters хабар медиҳад") ва илова бар ин нашрия аз расонаҳои хабарии сатҳи ҷаҳонӣ ё кишвар нест, ин худ як далел барои ҳушдор аст.

Нашрияҳои кӯчак ва афроди алоҳида низ таҳқиқоти содиқона анҷом медиҳанд, аммо онҳо бояд бо таваҷҷӯҳи бештар баррасӣ шаванд. Агар дар матлаб ба кадом веблог, фейсбук, твиттер, сомонаи расмӣ пайванд (линк) додааст, танбал набошед, пайвандро дунбол кунед.

Ҳангоме, ки аз ҷойи ҳодиса ҳеҷ акс ё видеое вуҷуд надорад, аммо навигарӣ ҳамагӣ як ё якуним соат пеш рух додааст, ин нишонаи бади дигаре аст. Барои ахбори алоҳида бинобар сабабҳои маълум мумкин аст, акс ва видео набошад, аммо агар сухан дар бораи "эътирозҳои оммавӣ дар рӯзи равшан" равад, бояд далелҳои мустанад ҳифз шаванд.

Дар бораи бархе аз рӯйдодҳои муҳим нашрияҳо бо ишора ба манбаъҳои номуайяни худӣ ва мадракҳои пӯшида иттилоъ медиҳанд. Аммо аз ҷониби хонанда баррасии онҳо тақрибан ғайримкон аст. Дар чунин ҳолат зарур аст, ки вазн ва нуфузи нашрия ба ҳисоб гирифта шавад.

Аксар вақт расонаҳо саъй мекунанд, ки маводи истисноии (эксклюзиви) пуровозаи ҳампешагони рақиби худро баррасӣ кунанд - чанд соат сабр кунед, шояд онҳо пайдо мешаванд.

Ҳамаи ҷонибҳои даргир (фарқ надорад, баррасии судӣ, мубоҳисаи ҷамъиятӣ ё ҷанг аст) мехоҳанд, ки фақат худро сафед ва рӯшан ҷилва диҳанд. Аксари расонаҳо нохудогоҳ ё мутобиқ ба сиёсати идориашон яке аз ҷонибҳои даргирро ҳамнавоӣ мекунанд.

Агар сарлавҳа эҳсосотӣ ва илова бар ин бо ҳарфҳои калон навишта шудааст ("ВИДЕОИ ИСТИСНОӢ: президент дар СММ ҳамаро ШОК кард") – ин як далели ҷиддист, ки ба он бо шубҳа муносибат кард.

Расонаҳои бузург ин корро намекунанд. Аммо сомонаҳое, ки "трафик"-ро бознависӣ мекунанд (аз ҳисоби клик задани истифодабарандагони зудбовар ва кунҷков ба линкҳо) аз ин ҳисоб соҳиби пул мешаванд. Яъне ҳарчӣ қадар одамон ин линкҳоро клик мезананд, нашрия ҳамон қадар бештар фоида ба даст меорад. Муаллифони чунин сарлавҳаҳо дар ингуна сомонаҳо таҷрубаи бой доранд ва аз шеваҳои мухталиф кор мегиранд, ки дар натиҷа ҳатто муттахассисони касбӣ гумроҳ мешаванд.

Хабарнигорон аксар вақт нақли қавлҳои мақомдорон, ё дигар шахсиятҳои ҷамъиятиро аз ҷойи ҳодиса таъҷилан ба редасия ирсол медоранд ва дар ин замина нақли қавлҳо гоҳо ихтисор, таҷдид ва ҳатто таҳриф мешаванд.

Агар нақли қавлҳо дар манбаъҳои расмӣ, масалан, дар сомонаҳои президент, ҳукумат, идора ё ширкат интишор шуда бошанд, бешак қобили эътимод аст.

Ҳар нашрия сиёсати идорӣ, қоида ва муносибату манфиатҳои худро дорост, ки аксар вақт ба манофеи соҳибонаш бастагӣ дорад. Тамоми ин омилҳо дар матлаб ва ахбори онҳо инъикос мешаванд:яъне чӣ гуна онҳо пешниҳод хоҳанд шуд, ба чӣ таваҷҷуҳи бештар хоҳанд кард, чӣ руйдодҳое усулан пайгирӣ хоҳанд шуд ва ғайра.

Манобеи интернетии бешумор вуҷуд дорад. Шумо метавонед бар асоси шароит ва таҷриба миқёси эътимоди худро ба онҳо тавсеа диҳед. Агар ахборро аз манбае, ки ҳаргиз нашунидаед, пайдо кардед, кӯшиши дарки онро кунед, ки чӣ навъ нашрия аст ва манфиатҳои киро метавонад ҳимоя кунад.

Сомонаро мутолиа намоед, кӯшиш ба харҷ диҳед, то рақибони асосии ин нашрияро пайдо ва он матлаберо, ки дар ҳамин мавзуъ омода кардаанд, низ мутолиа кунед. Агар муаллиф ё худ нависандаи матлаб зикр шудааст, мақолаҳои қаблии ӯро баррасӣ кунед.

Ба ёд дошта бошед,ки номи нашрияҳо метавонад фиребафзо бошад: масалан, TheWashingtonPost и TheWashingtonTimes – ин ду нашрияест, ки дар ҳавзаи миқёс ва сиёсати идорӣ фарқ доранд.

Маъмулан, агентиҳои иттилоотии бузурги байнулмимлалӣ, ба мисли Reuters, AP, Bloomberg кӯшиш мекунанд, ки меъёрҳои баланди журналистиро риоят кунанд.

Ба дунболи онҳо расонаҳои калони минтақавӣ ва ё расонаҳои тахассусӣ, аз қабили AFP (Фаронса), BBC (Британиёи Кабир), Xinhua (Чин), DPA (Олмон), ки ҳамзамон хабарҳои ҷаҳониро интишор мекунанд, қарор доранд.

Интишорот ва тарҳҳои муътабари байналмилалӣ ба мисли The New York Times, The Wall Street Journal, Der Spiegel, The Guardian ва ғайра низ тақрибан бо гуруҳи қаблӣ дар як зина ҷой гирифтаанд.

Баъдан расонаҳои давлатӣ ва хусусии гуногун қолабу гуногунандоза ҷойгиранд. Дар ин радда нашрияҳои тахассусӣ: молӣ, иқтисодӣ, соҳавӣ қарор доранд. Ин ҷо зарур аст, ки рақамҳо, далелҳо ва нақли қавлҳо санҷида шаванд. Аммо ин ҳама тафовут шартист ва ба шиддат аз он вобастагӣ доранд, ки шумо дар кадом шаҳр ва кишвар зиндагӣ мекунед.

Ба ҳеҷ кадоме аз ин манобеъ бидуни қайду шарт набояд эътимод кард, аммо худи хабарнигорон дар қиёс маъмулан ба расонаҳои хабарии бузурги байнулмилалӣ бовар мекунанд.

Лозим аст, ки чандин тафовути муҳим дар қолабҳои ахборро дарк кунед. Дар Интернет муҳтавои аслӣ (контенти аслӣ) ҳамеша камтар аз муҳтавои таснифшуда (контенти таснифшуда) аст. Бинобар ин, агар шумо дар ҳоли хондани бознависи бознависи ёддошти хабарии гӯем, хабаргузории Bloomberg ҳастед, ки он ҳам тарҷума шудааст, эҳтимолан як қисми маънӣ гум мешавад.Ҳамеша бикӯшед, то маводи аслиро мутолиа кунед, ё ҳаддиақал аз назар гузаронед.

"Сутунҳо"-ро аз гузоришҳо бар асоси далел фарқ кунед.Дар расонаҳои Ғарб амали интишори назарҳо ("сутунҳо" -"columns") дар мавзуъҳои мухталиф маъмул аст. Ҳар кас метавонад назари худро ба иштирок гузорад ва маъмулан дар мавриди ҳақиқати ҳамаи далелҳо дар баёни назар сахтгирӣ намекунанд.

Дар нашрияҳои бузург "бахши хабар" ва "бахши назар" (ба истилоҳ - Op-Ed ва Opinion) мустақил ҳастанд ва ба кори ҳамдигар таъсир намерасонанд. Барои мисол, дар як бахши нашрия таҳқиқоти ошкоро дар бораи номзад ба президентӣ ба табъ мерасад ва дар бахши дигар "сутун" ё худ назари худи ҳамин номзад ба президентӣ пахш мешавад.

Гоҳо дар нашрияҳои русзабон чунин сарлавҳаҳои аҷибу ғариб хонандагонро ба таҳрик мендозанд: "New York Times: ИМА ногузир Русияро ба унвони ҳампаймони худ мехонад - якҷоя бо Қрим"

Ҳатто бо нигоҳи таҳқиқ ба асли матлаб маълум мешавад, ки инмавқеи нашрия ба таври комил набудааст, балки ҳамагӣ назари профессори қатарӣ аст, ки ба идораи нашрия ирсол шудааст.

Бинобар ин, агар дар матлаби аслӣ калимаҳои "сутун"-"column" ё "назар"-"opinion"-ро дучор омадед, дониста бошед, ки ин журналистикаи воқеӣ нест.

Илҳом Ҷамолиён
(дар заминаи маълумотномаи манбаъҳои озод)